Պատերազմ է հայտարարվել:Վիլյամ Սարոյան

1939-ի սեպտեմբերի 3-ին, Ջոն անունով մի տղա վազելով մտավ Մորագա էվընյուի վրա գտնվող սափրիչատունը, ուր մազերս էի կտրել տալիս:

— Պատերազմ է հայտարարվել Եվրոպայում,- ասաց նա:

Պրն. Տագալավիան մի ձեռքից սանրը գցեց, մյուսից՝ մկրատը:

— Դո՛ւրս սափրիչատնից,- ասաց նա: — Առաջ էլ ասել եմ քեզ:

— Ի՞նչ է անունդ,- ասացի ես տղային:

— Ջոն,- ասաց նա:

— Քանի՞ տարեկան ես,- ասացի:

— Տասնմեկ,- ասաց Ջոնը:

— Դո՛ւրս իմ սափրիչատնից,- ասաց պրն. Տագալավիան:

Ես այն տպավորությանն էի, թե պրն. Տագալավիան Ջոնին է ասում, բայց երևի նրան չէ, ինձ էր ասում: Հո ինքն իրեն չէ, որ ասում էր:

Ջոնը դուրս էր գնացել արդեն:

Սափրիչը հանեց գոգնոցը և մի կողմ նետեց:

— Ո՞վ,- ասացի ես:

— Դուք,- ասաց պրն. Տագալավիան:

— Ինչո՞ւ:

— Ես աշխատում եմ, որ իմ սափրիչատունը պատվավոր լինի:

— Ես պատվավոր մարդ եմ:

— Դուք խոսեցիք այդ հիմար տղայի հետ,- ասաց սափրիչը: — Չեմ ուզում, որ ձեզ նման մարդիկ գան իմ սափրիչատունը:

— Նա հիմար չէր թվում,- ասացի:

— Հիմար, հիմա՛ր տղա է,- ասաց սափրիչը: — Ես չեմ ուզում, որ հիմար մարդիկ գան այստեղ:

— Գուցե իրոք մի քիչ հիմար բան էր, որ տղայի անունը հարցրի,- ասացի ես: — Կներեք դրա համար: Ես գրող եմ, գիտե՞ք, և միշտ հարցեր եմ տալիս մարդկանց: Ներողություն եմ խնդրում: Հաճեցեք ավարտել մազերիս գործը:

— Ոչ,- ասաց սափրիչը: — Վե՛րջ:

Վեր կացա բազկաթոռից և նայեցի գլխիս: Դեռ գործի կեսն անգամ չէր արվել: Գլուխս դեռ պատշաճ ձևը չէր ստացել, բայց այդպես էլ կարող էի անցնել երեք կամ չորս թաղամաս և գնալ մի սովորական սափրիչի մոտ, որ ավարտի գործը: Փողկապս կապեցի և բաճկոնս հագա:

— Ներեցեք,- ասացի,- ի՞նչ է պարտքս:

— Ոչինչ,- ասաց սափրիչը: — Ձեզ նման մարդկանցից փող չեմ ուզում: Եթե սոված մնամ, եթե ընտանիքս սոված մնա՝ հոգ չէ: Ոչ մի փող հիմար մարդկանցից:

— Կներեք,- ասացի,- բայց կարծեմ մի բան պարտք եմ ձեզ: Գուցե 35 սե՞նտ:

— Ոչ մի պեննի,- ասաց սափրիչը: — Խնդրեմ, դուրս գնացեք: Արածս թող նվեր լինի ձեզ: Ես տալիս եմ մարդկանց: Չեմ առնում: Ես մարդ եմ, ոչ թե հիմար:

Գուցե դրա վրա պետք է սափրիչատնից հեռանայի արդեն, բայց վստահ էի, որ նրա իսկական ուզածը խոսելն էր:

Ես ունեմ հասկանալու կարողություն, որ սովորականից բարձր է, երբեմն նույնիսկ գերբնական: Զգում եմ որոշ բաներ, որ ուրիշ մարդիկ, այս կամ այն պատճառով, ընդունակ չեն զգալու:

(Երբեմն սխալ է լինում զգացածս և փորձանքի մեջ գցում ինձ, բայց տակից դուրս գալու ճարը գտնում եմ սովորաբար: Մի անուշ խոսք: Ձայնի մեջ բարեկամական շեշտ: Աշխարհիկ վերաբերմունք այսպիսի բաների նկատմամբ: Բոլորս եղբայրներ ենք: Ամեն մեկիս վերջը մահ է: Սիրենք իրար և աշխատենք չբարկանալ:)

Զգացի հիմա, որ սափրիչը տագնապել էր կամ ջղայնացել, որ ուզում էր խոսել ու լսող ունենալ. և որ, իրականում, եթե սխալ չէր իմ ենթադրությունը, նրա ասելիքն ուղղված էր աշխարհին: Հազարավոր մղոններ էր ճամփորդել, նա չէր կարող գտնել մի մարդ, որ ավելի պատրաստ լիներ լսելու նրա ասելիքը կամ հաղորդելու աշխարհին:

— Մի սիգարե՞տ,- ասացի:

— Ոչինչ չեմ ուզում,- ասաց սափրիչը:

— Գուցե օգնե՞մ սրբիչները դասավորել:

— Դուրս գնացեք իմ սափրիչատնից:

Եթե երբևէ հանդիպել եմ ինձ նմանին, ահա այս մարդն է երևի: Ժամանակակից գրականության ընթացքին հետևող որոշ կանայք երբեմն ասել են, թե ես առեղծվածային մարդ և անկանխատեսելի մարդ եմ, բայց ես գրող եմ վերջապես: Կարելի է գրողից սպասել, որ նա տպավորություն գործի առեղծվածային լինելով և այլ նման բաներով, բայց սափրիչից սովորաբար սպասում ես, որ մազերդ հարդարի կամ երեսդ սափրի կամ երկուսն էլ անի, մի քիչ էլ զբաղեցնի սիրալիր զրույցով, ուրիշ ոչինչ: Կարդալու ժամանակ ունեցող կանայք երևի կարծում են, որ գրողի համար բնական է այս կամ այն փոքր մտասևեռումն ունենալը, իսկ գրողը գուցե միակն է աշխարհում, որ կարող է նման առանձնաշնորհումներ թույլ տալ, որ սափրիչն ունենա:

Գրողները այնքան էլ հպարտ մարդիկ չեն: Գիտեն, որ մահկանացու են իրենք ու պիտի մեռնեն մի օր և մոռացվեն: Գալիս ենք, գնում ենք ու մոռացվում: Իմանալով այս բոլորը, գրողը մեղմ ու բարի է այնտեղ, ուր մի ուրիշ մարդ խիստ է ու անբարյացակամ:

Որոշեցի սափրիչին առաջարկել մազերը հարդարելու լրիվ արժեքը: 65 սենտ՝ 35-ի փոխարեն: Մարդ միշտ էլ կարող է մազերը հարդարել տալ: Կան ավելի կարևոր բաներ, քան այն միտքը, թե խաբված ես:

— Ներեցեք,- ասացի,- ես չեմ կարծում, թե խաբված եմ:

— Ներեցեք,- ասացի,- չեմ կարծում, որ արդար կլինի, եթե չվճարեմ ձեզ: Ճիշտ է, չեք վերջացրել իմ մազերի գործը, բայց գուցե մի ուրիշ օր: Ես մոտ եմ ապրում: Մենք նորից տեսնելու ենք իրար:

— Դուրս գնացեք իմ սափրիչատնից,- ասաց սափրիչը: — Չեմ ուզում, որ ձեզ նման մարդիկ գան այստեղ: Էլ մի՛ եկեք: Ժամանակ չունեմ:

— Ի՞նչ եք ուզում ասել՝ ինձ նման մարդիկ: Ես գրող եմ:

— Ի՞նձ ինչ, թե դուք ինչ եք,- ասաց պրն. Տագալավիան: — Դուք խոսեցիք այդ հիմար տղայի հետ:

— Մի քանի բառ միայն,- ասացի ես: — Չգիտեի, որ դա ձեզ տհաճ կլինի: Երևում էր՝ տղան հուզված է և շատ էր ուզում, որ մեկն ու մեկը հասկանա իրեն:

— Նա հիմար, հիմա՛ր տղա է,- ասաց սափրիչը:

— Ինչո՞ւ եմ ասում այդպես,- ասաց սափրիչը: — Որովհետև իսկապե՛ս հիմար է: Վեց օր է արդեն՝ ամեն օր վազում մտնում է այստեղ ու գոռում. «Պատերա՜զմ: Պատերա՜զմ: Պատերա՜զմ»:

— Չեմ հասկանում,- ասացի:

— Չեք հասկանում,- ասաց սափրիչը: — Պատերա՜զմ: Չգիտեմ դուք ով եք, բայց ձեզ մի բան ասեմ:

— Անունս Դոնալդ Քեննեբեկ է,- ասացի: -Կարող եք լսած լինել իմ մասին:

— Իմ անունը Նիկ Տագալավիա է,- ասաց սափրիչը: — Երբեք չեմ լսել ձեր մասին:

Լռեց ու նայեց աչքերիս մեջ:

— Պատերա՞զմ,- ասաց:

— Այո,- ասացի ես:

— Դուք հիմար եք,- ասաց սափրիչը: — Մի բան ասեմ ձեզ,- շարունակեց:  — Չկա՛ պատերազմ: Ես սափրիչ եմ: Չեմ սիրում մարդկանց, որ հիմար են: Սուտ բան է այս ամբողջ աղմուկը: Ուզում են իմանալ՝ դեռ հիմա՞ր են մարդիկ: Այո՛, հիմար են: Մարդիկ երբեք այսքան հիմար չեն եղել: Տղան վազում գալիս է այստեղ ու ասում՝ «Պատերազմ է հայտարարվել Եվրոպայում», իսկ դուք խոսում եք նրա հետ: Քաջալերում եք: Նա իսկույն հավատում է ամեն ինչի, ձեզ նման:

Սափրիչը լռեց ու կրկին շատ ուշադիր նայեց ինձ: Ես գլխարկս հանեցի, որպեսզի նա տեսնի, թե որքան է կտրել մազերս և ինչքան է կիսատ թողել:

— Ի՞նչ եք զգում,- ասաց նա:

— Հուշեր,- ասացի:

— Դուք հիմար եք,- ասաց սափրիչը: — Ինչո՞ւ եք քաջալերում տղային: Առանց պատերազմների էլ նա բավական գլխացավանքներ է ունենալու: Ինչո՞ւ եք հարցնում՝ «Քանի՞ տարեկան ես»:

— Ինձ թվաց՝ ժիր ու խելոք տղա է,- ասացի: — Պարզապես ուզում էի՝ նա իմանար, որ նկատել եմ դա:

— Չեմ ուզում, որ ձեզ նմա մարդիկ իմ սափրիչատունը գան,- ասաց սափրիչը:

— Ինձ նման մարդի՞կ,- ասացի: — Ես ատում եմ պատերազմը:

— Լռե՛ք,- ասաց սափրիչը: — Աշխարհը ձեզ նման հիմարներով է լեցուն: Ատո՜ւմ եք պատերազմը, բայց Եվրոպայում կա՜ պատերազմ, հա՞:

Այս ակնարկությունն արդեն մի քիչ շատ տարօրինակ էր:

— Կներեք,- ասացի,- ես չեմ սկսել պատերազմը:

— Ատում եք պատերազմը,- ասաց նորից սափրիչը: — Ձեզ ասում են, որ պատերազմ կա Եվրոպայում, դուք էլ ուրեմն հավատում եք, որ պատեազմ կա Եվրոպայում:

— Պատճառ չունեմ հավատալու, որ Եվրոպայում խաղաղություն է,- ասացի:

— Ատո՛ւմ եք պատերազմը,- ասաց նա: — Թերթը լույս է տեսնում, վերնագիրը՝ «Պատերազմ»: Տղան վազելով գալիս մտնում է սափրիչատուն: Պատերազմ: Դուք գալիս մտնում եք ձեր մազերի համար: Պատերազմ: Ամեն մարդ հավատում է: Աշխարհը հիմարներով է լեցուն: Ինչի՞ց են թափվել ձեր մազերը:

— Տենդախտից,- ասացի:

— Տենդախտի՜ց,- ասաց սափրիչը: — Ձեր մազերը թափվել են, որովհետև հիմար եք: Էլեկտրական մեքենա: Սանր: Մկրատ: Մա՛զ չունեք կտրելու: Սուտ բան է այս ամբողջ աղմուկը: Էլ չեմ ուզում, որ հիմարները գան այստեղ ու ինձ ջղայնացնեն: Չկա՛ պատերազմ:

Ճիշտ էի հասկացել, որ սափրիչն ասելիք ուներ և ուզում էր գտնել մի մարդ, որին ասեր: Շատ գոհ էի:

— Դուք նշանավոր մարդ եք,- ասացի:

— Մի՛ խոսեք,- գոռաց սափրիչը: Ես 11 տարեկան հիմար տղա չեմ: Ես 59 տարեկան եմ: Նշանավոր մա՜րդ: Թերթեր: Քարտեզներ: Դուք մա՛զ չունեք ձեր գլխին: Ի՞նչ եմ կտրելու ձեր կարծիքով: Տղան վազելով ներս է մտնում: Չեք կարողանում հանգիստ նստել: «Պատերազմ է հայտարարվել Եվրոպայում»,- ասում է նա: «Ի՞նչ է անունդ: Քանի՞ տարեկան ես»: Ի՞նչ է պատահել: Խելագարվե՞լ եք:

— Ես չէի ուզում խռովել ձեր սիրտը,- ասացի: — Թույլ տվեք վճարել:

— Երբեք,- ասաց սափրիչը: — Ոչինչ չեմ ուզում: Դա մազ հարդարել չէ: Ոչ մի պեննի: Եթե մազ ունեցող մեկը գա և նստի այստեղ, ես կվերցնեմ էլեկտրական մեքենան և կհարդարեմ: Մազերը կընկնեն հատակին: Ոչ մի խնդիր: Ոչ մի հուզմունք: Ոչ մի հիմարություն: Բազկաթոռից վեր է կենում: Գլուխը լավ ձև է ստացել: Ականջները զով են: 65 սենտ: Շնորհակալ եմ: Ցտեսություն: Տղան վազելով ներս է մտնում: Ասում եմ՝ «Դո՛ւրս իմ սափրիչատնից»: Տղան դուրս է վազում: Ոչ մի աղմուկ:

— Ուրիշ սափրիչներ հարդարում են իմ մազերը,- ասացի:

— Շատ լավ,- ասաց: — Գնացեք ուրիշ սափրիչների մոտ: Խնդրե՜մ, գնացեք ուրիշ սափրիչների մոտ: Հիշեցեք մի բան: Չկա՜ պատերազմ: Այստեղ-այնտեղ պրոպագանդ տարածելով մի՛ զբաղվեք:

Արդեն վստահ էի, որ հաջողությամբ թափանցել էի մարդու զայրույթի խորքը և թարմ ու ինքնատիպ նյութ էի քաղել մի նոր հուշի համար, ուստի, առանց այլևս մի բառ ասելու, դուրս եկա սափրիչատնից ու քայլեցի փողոցն ի վար:

Զգում եմ, որ նյութն արդյունավետ օգտագործեցի. ձևեցի մի գործ, որը գոնե ավելի կմեծացնի իմ արդեն մեծ համբավը:

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Կարպիս Սուրենյանց