Մեր ճանապարհները պիտի խաչվեին մի օր․․․ Հարցազրույց Աշոտ Բլեյանի հետ

Վանոյի ներկայությունը մթնոլորտ է, միջավայր է: Որ ինքը պարզապես քայլի փողոցում: Լինի, նստի, զրուցի, ժպտա: Որ իմանաս, որ էսինչ սրճարանում կարող ես հանդիպել ու հետո մեկին պատմել՝ գիտե՞ս, էսօր Վանոյին տեսա: Ո՞նց ենք հիմա ես ու դու զրուցում…
Հարցազրույցը՝ Վասակ Դաբինյանի

– Աշոտ, դու նույնպես ներկայացնում ես 70-ականների համալսարանականների սերունդը. սովորել ես Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետում: Բանասիրականը այդ տարիներին կարծեմ նույն մասնաշենքում էր. Վանոյի հետ, այսինքն, երկու տարի դասի եք հաճախել նույն շենքում:
– Հարցը կանխեմ՝ այդ տարիներին չեմ ճանաչել Վանոյին: Ծանոթացել ենք շատ ավելի ուշ. մինչև մեր ծանոթությունը ուղղակի կարդացել էի պատմվածքները: Հետո մի քանի թռուցիկ հանդիպումներ եղել էին սրճարաններում, բայց ուսանողական տարիներին չենք շփվել, առիթ չի եղել:
Ուսանողական տարիներին մեր ֆակուլտետը շատ ակտիվ էր. Աշոտ Մանուչարյանին, Աշոտ Բլեյանին, մյուսներին կոմերիտական, երիտասարդական շարժումը համակել էր կոմերիտմիության գործիքներով երկիրը փոխելու տրամադրություններով: Էդպիսի ուտոպիստական մի ծրագիր էր դրված մեր առջև:

– Վանոն բավականին հեռու էր կոմերիտմիությունից, էն ժամանակ, իսկապես, հազիվ թե առիթ լիներ շփվելու:
– Այո, բնական է, որ պիտի չհանդիպեինք: Բայց որքան էլ չհանդիպեինք՝ ինքը մի օր պիտի ընդառաջ գար, մեր ճանապարհները պիտի խաչվեին մի օր, քանի որ համալսարանն ավարտելուց հետո ես տարված էի հայագիտությամբ, իսկ ինքը գրական նոր սերնդի վառ ներկայացուցիչներից էր:
Բայց մեր հանդիպումների ու շփումների հիմնական կազմակերպիչը դարձավ մեր Արցախյան շարժումը, մեր Ազատության հրապարակը, մեր հարթակը:
Երբ ես ճանաչեցի Վանոյին, նրա մի որակը, որ աչքի էր զարնում, ամոթխածությունն էր: Ինքն իր մեջ մնալու, այլոց հետ քիչ շփվելու ամոթխածությունը, որ որոշ հանգամանքներում կարող էր վերածվել ակնածանքի: Գուցե շատերի համար սա շատ զարմանալի թվա, բայց իրականում այդպես էր:

– Բայց դա ոչ թե, այսպես ասեմ՝ հասցեական ակնածանք էր, այլ ավելի շատ լրջմտություն, որ խորքում էր պահում, իսկ արտաքուստ շատ կծու էր… Չճանաչողներին անգամ կարող էր թվալ, թե աներես է, ինչ-որ տեղ՝ ցինիկ:
– Ես չեմ մոռացել նրա առաջին ելույթը Ազատության հրապարակում: Շարժումը նոր է սկսվել, մարդիկ նոր են եկել, բեմ են բարձրանում հախուռն, իրենց պարտքը համարում ինչ-որ բան խոսել… Մեր Սամսոնը Ղազարյան, Համբարձումը Գալստյան… բոլորը հայտնվում էին հարթակում:
Հիշում եմ. Դաբաղյան Աշոտենց տանն էինք. առաջին միտինգների ժամանակ էր, քննարկում էինք, թե ինչը ոնց պիտի լինի, ով ինչ պիտի ասի, ինչեր պիտի խոսեն ելույթներում, ով պիտի վարի միտինգը… Ես, որ շատ ուշադիր եմ խոսքի նկատմամբ, որպես թիվ 183 դպրոցի տնօրեն, շեշտում էի, որ միտինգների ելույթները ազդեցություն չեն կարող չունենալ, որ հասարակությունը պիտի կրթվի և այլն: Դե, էն ժամանակ հայտնի չէր, թե սկսված շարժումն ինչ զարգացում է ունենալու… Ինչևէ, այդ օրը իմ տեսակետը հայտնեցի, որ լավ կլինի՝ Վանոն վարի առաջիկա միտինգը: Սա շատերին զարմացրեց, որովհետև, կրկնեմ, ամոթխած էր Վանոն, էդ ակտիվ դեմքը, կերպարը չէր, խորքում, իհարկե, կրում էր ասելիք, բայց միևնույն է, ինքն իրեն չէր հաղթահարել… Եվ նրա առաջին հրապարակային ելույթն եմ հիշում, տպավորիչ խոսքը, որ իսկապես շատ մեծ ազդեցություն է գործել ինձ վրա: Ո՛չ միայն ինձ վրա: Խոսքը՝ անմիջական, սուր, պատկերավոր, նաև՝ ընդհատումներով, իր էդ ժպիտը, որ կարող էր անսպասելի հայտնվել դեմքին ու փոխվել լրջության…. Հենց հիմա էլ աչքիս առաջ է իր էդ կերպարով:

– Աշոտ, միջանկյալ ուզում եմ արձանագրել՝ շարժման մեջ դու և քո ընկերներից շատերը փաստորեն հայտնվեցիք կոմերիտմիության ակտիվ շարքերից, և աշխարհը կոմերիտմիության ուժերով վերափոխելու ձեր նպատակը առկախվեց:
– Բայց մենք արդեն երկրորդ փուլում էինք. կոմերիտմիությանը մնաց համալսարանում, իսկ մենք, հայտնվելով դպրոցում՝ այժմ արդեն ուզում էինք աշխարհը վերափոխել կրթությամբ:

– Վերափոխելու մասին չգիտեմ, բայց 80-ականների երկրորդ կեսին Բլեյանի դպրոցի անունը թնդում էր Երևանում:
– Դա Բանգլադեշի նորաբաց դպրոցն էր, էն ժամանակ կոչվում էր թիվ 183, հետո, 1989-ին դարձավ «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիր, բայց շատերը հենց 183 դպրոց են հիշում: Ես հիմա անուններ տամ՝ նախկին իմ դպրոցից են բոլորը. Ալեքսան Հակոբյանը, Համբարձում Գալստյանը, հետո նոր անուններ եկան՝ Սամսոն Ղազարյանը, Հրայր Ուլուբաբյանը… Եվ եթե նրանց գումարենք Աշոտ Մանուչարյանին ու Աշոտ Դաբաղյանին, որ փոխտնօրեններն էին, կստացվի, որ Արցախյան շարժման…
– …դարբնոց էր:
– Հա: Եվ ինձ համար շատ դժվար էր. մի կողմից պիտի դպրոցի ղեկավար լինեի, մի կողմից կոմունիստ էի, կուսակցական շրջկոմը շատ ուժեղ էր, էն ժամանակ մեր շրջկոմի առաջին քարտուղարը Ռուբեն Թովմասյանն էր, որ հետո դարձավ կուսկենտկոմի առաջին քարտուղար, էս վերջին շրջանում, և կար ԿԳԲ-ի հսկողությունը, անընդհատ հայտնաբերում էին, որ այդտեղ է աշխատում էսինչ մարդը, այդտեղ է աշխատում էսինչ մարդը… Ու կարող էին օրվա մեջ մի երեք անգամ զանգեին՝ ճշտեին ինչ-որ հարց: Ես պետք է մի կողմից ցույց տայի, որ ես չեզոք եմ, մյուս կողմից ամեն կերպ աջակցեի ու ինչ-որ կերպ պաշտպանեի յուրաքանչյուրին… Հետաքրքիր շրջան էր: Դպրոցը բացվեց 84-ին, ես տնօրեն էի 85-ից: Հենց առաջին օրերից էլ Աշոտ Մանուչարյանն ու Աշոտ Դաբաղյանը որոշել էին, ասացի արդեն, մանկավարժության միջոցով փրկել երկիրը: Ուսմասվար էին երկուսն էլ, մի քանի ամսում մի քանի տնօրեն էին փոխել, դե, ով կաշխատեր էդ երկու Աշոտների հետ, էլ ճար չկար, մինչև որ հայտնվեց երրորդ Աշոտը… Ես: Ինձ հայագիտական թեքումով դասարաններից հեռացրին խիստ ազգայնական գործունեության համար, մտածեցին, որ աքսորն անմեղ բան է, աքսորեն արվարձան՝ Բանգլադեշ, գնամ, կորչեմ: Երկու Աշոտը կա, երրորդն էլ կհայտնվի, իրար միս կուտեն, կվերանան… Այդպես հավաքվեցինք իրար գլխի, հետո սկսվեց 88-ի շարժումը, որը անակնկալի բերեց մեզ, որովհետև մենք բոլորովին այլ ծրագրեր ունեինք, ու բոլորը կապված էին մանկավարժության հետ, խառնեց այդ ծրագրերը:
Բայց մենք կազմակերպություն էինք, մեզ համար հեշտ էր ինչ-որ բան կազմակերպել՝ երթեր, ցույցեր, առաջին միտինգների համար տեխնիկան մեր դպրոցից բերվեց Ազատության հրապարակ: Բարձրախոսները, խոսափողները և այլն, մեր կրթահամալիրից բերվեցին:
Էն մարդիկ, ովքեր տարբեր բնագավառներում կայացած էին, ակտիվ էին, բոլորը հավաքվեցին, շատ արագ հավաքվեցին կրակի շուրջ…

– Վանոյի հրապարակային առաջին խոսքը հնչեցնելու գործում, փաստորեն, անուրանալի է Բլեյանի դպրոցի ավանդը: Ու՝ ոչ միայն Վանոյի:
– Միանգամայն ճիշտ է… Ես արդեն ասացի Վանոյի հրապարակային խոսքի յուրահատկության, նրա խոսքին ուղեկից ամոթխածության մասին, ավելացնեմ դրանց նրա էության խորքերում երբեք չթուլացող պարկեշտությունն ու նրբանկատությունը… Տասը տարի անց՝ 1998-ին, երբ ՀՀՇ-ն տեղափոխվել էր ու գտնվում էր Խանջյան փողոցում, երբեմն գնում էի, հանդիպում Վանոյին, զրուցում էինք: Սովորաբար հեռուստացույցը միացրած էր լինում: Հետևում էինք Ազգային ժողովի նիստերի ուղիղ հեռարձակումներին, լուրերին… Հեռուստատեսությունը, եթե հիշում ես, իշխանափոխությունից հետո դարձել էր նախկին իշխանությունների քննադատության գործիք:

– Շատ լավ հիշում եմ ու նաև հիշում եմ, որ ամենաշատը, իհարկե, բաժին էր հասնում Վանոյին…
– Այո: Հերթական անգամ, լուրերի թողարկումը սկսվեց թե չէ՝ Վանոն դուրս եկավ միջանցք: Որ սատանան էր՝ ինձ ասաց՝ Վանոյի ետևից դուրս արի միջանցք: Դուրս եկա միջանցք: Վանոն հեռախոսով խոսում է: Տիկնոջ՝ Ռուզանի հետ: Ասում է. «Ռուզ, էդ հեռուստացույցը անջատիր, չմիացնես…»: Ես հետո հասկացա, թե ինչու է ուզում, որ կինը չմիացնի հեռուստացույցը… Որ մայրը չլսի, թե հեռուստացույցով ինչ են ասելու իր մասին, էդ ժամանակ մայրը փաստորեն իրենց տանն էր: Էդ աղմուկի, էդ լարվածության մեջ Վանոն ոչ մի ակնթարթ չէր կորցնում նրբանկատությունը, այսինքն, որ իր մայրը ցավ չզգա իր մասին վատ բաներ լսելով:
Երբ կխոսեր երեխայի հետ, կխոսեր կնոջ հետ, կխոսեր անծանոթի հետ՝ դառնում էր ուրիշ: Ես չգիտեմ ավելի զուսպ, ամոթխած մարդ: Թեև իր մասին այլ պատկերացում կա չճանաչողների մեջ:

– Չճանաչողները հաստատ կզարմանան քո էս խոսքից, կասեն՝ էս ո՞ւմ մասին է խոսում Աշոտ Բլեյանը, մեր իմացած Վանոն ուր, Բլեյանի նկարագրածն ուր…
– Հավելեմ՝ նրա ուշադրությունը, թափանցող հայացքը, որով տեսնում էր ուրիշներին անտեսանելի բաներ: Ուրիշը կարող էր չտեսնել: Այստեղ արդեն գրող Վանո Սիրադեղյանն է: Օրինակ, իմ կյանքում եղավ այսպիսի մի դեպք: Երբ նշանակվեցի Լուսավորության նախարար, Վանոն արդեն Ներքին գործոց նախարար էր: Էն ժամանակ եթե ասում էինք եռյակի անունները՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյան, Վանո Սիրադեղյան, Վազգեն Սարգսյան, էդ եռյակի մեջ երկրորդ դեմքը հաստատ ինքն էր, Վազգենը հետո պիտի դառնար… Վազգենն ընդունում էր Վանոյի ավագ լինելը: Հիշում եմ մեր հանդիպումը իր աշխատասենյակում, մեր խոսակցությունը: Հետո գնացի: Ինքը տեսել էր, թե ինչ մեքենայով եմ ես եկել իր մոտ: Հին մեքենա էր, իմ նախորդից ստացել էի: Դրանով ռիսկային էր քաղաքից դուրս գալը, մի անգամ Ապարանի ճանապարհին նույնիսկ փչացավ… Էդքան վատ վիճակում էր նախարարի մեքենան, հիմա սա դժվար է պատկերացնելը: Դժվար է նաև պատկերացնելը, որ նախարարը նավթավառ էր վառում իր սենյակում, որ տաքանար, Տեր-Պետրոսյանը նույնիսկ կարող է էդ էլ չէր անում, իր սենյակում հիշում եմ՝ ինչքան ցուրտ էր… Վանոյի վարորդը, որ երիտասարդ տղա էր Բանգլադեշի իրենց շենքից (Վանոն մի շրջան Բանգլադեշում է բնակվել)՝ Վարդանը, որ նաև իմ սանիկն էր, մինչև Նալբանդյանից Խորենացի իմ հասնելը, ավելի շուտ էր հասել, բարձրացել իմ սենյակ, բանալիների խուրձը դրել սեղանիս, ու որ ես տեղ հասա, ընդառաջ եկավ, ասաց. «Պարո՛ն Բլեյան, նախարարը ուղարկեց»: Պատուհանից դուրս եմ նայում, տեսնում մի «Հյունդայի» մեքենա, որ Վանոն ուղարկել է, մտածելով՝ ոնց կարելի է, որ Լուսավորության նախարարի մեքենան էդքան հին լինի:
Նրա արտիստականությունը երևի թե իր գրողական կերպարի արտահայտությունն ու դրսևորումն էր:
Էլի մի դրվագ, որ լավագույնս կարող է բնութագրել նրան: Երբ ես կալանված էի, ինձ տուլիկ էր ուղարկել. 1999-ին էր կամ 2000-ին, նաև իր նոր լույս տեսած գիրքն էր՝ «Ձեռքդ ետ տար ցավի վրայից», իր մակագրությամբ: Գրել էր. «Ընգեր.- էդպես էլ ասում էր, չէ՞, «ընգեր»,- հիմա ես չեմ կարող այլ կերպ քեզ օգնել, քան այս գիրքն ուղարկելն է»: Դե, ինքն էլ հետապնդման մեջ էր, հետո, երբ 2001-ին ես դուրս եկա, ինքն արդեն այստեղ չէր… Վերջին անգամ իրեն տեսել եմ, այսինքն, 99 թվականին: 99-ի մայիսին, իմ բանտարկությունից առաջ:

– Քո բանտարկությունը նույնպես եղավ 98-ի իշխանափոխության «շնորհիվ»:
– Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականից հետո նշանակված ընտրություններում ես ևս առաջադրվեցի նախագահի թեկնածու: Իմ շտաբն այն ժամանակ «Հայկական ժամանակ» թերթի խմբագրությունում էր: Նիկոլն էր ղեկավարում իմ լրատվական ծառայությունը, Տիգրան Հայրապետյանը ծրագրային մասն էր ղեկավարում, աշխատում էին Վահե Հովհաննիսյանը՝ ավագ դստերս՝ Լիլիթի ամուսինը, Լիլիթը, Աննա Հակոբյանը, Նորայր Այվազյանը, Գեորգի Վանյանը… շատ հետաքրքիր մի խումբ էր, երիտասարդական, մեր սուղ միջոցներով, մեր համեստ միջոցներով պիտի նախագահական ընտրությունների քարոզարշավ անցկացնեինք: Ես ունեի իմ դիրքորոշումը Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականից հետո ՀՀՇ-ի գործողությունների վերաբերյալ…

– Ժամանակի և իրադարձությունների վրայով էնքան արագ ես թռչում, որ չեմ հասցնում հարց տալ…
– Ես դա չեմ անում տարերայնորեն: Ժամանակագրությունը խախտելով՝ փորձում եմ պահպանել ժամանակի տրամաբանությունը: Այս վայրիվերումների մեջ ուզում եմ ցույց տալ, որ կար ներքին մի հաստատուն ընթացք, ուզում եմ վկայել, որ Վանոն չփոխեց իր մարդկային որակները:

– Բարի. ո՞րն էր քո վերաբերմունքը Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականին:
– Ես կտրականապես դեմ էի իշխանությունը այդպես հանձնելուն: Ես վստահ էի, որ հիմքում 96 թվականի կասկածելի ընտրություններն էին, որ խոցելի դարձրին Տեր-Պետրոսյանին: Ես Տեր-Պետրոսյանի առանձնահատկությունն էի համարում այն, որ նա ոչ թե զուտ խոսքով էր ժողովրդավար, այլ էությամբ: Այն, որ ընտրությունների արդյունքների վերաբերյալ կասկածները չփարատվեցին, իրեն թուլացնում էր: Շատ ավելի դժվար շրջանում ժողովրդի վստահությունը նվաճած մարդը, որ պահպանել էր իր խիզախությունը և հեղինակությունը, որ կարողացավ շատ ծանր շրջանում ղեկավարել հանրապետությունը, հնարավոր փոքր կորուստներով դուրս բերել երկիրը ծանր իրավիճակներից, հանկարծ դարձավ անուժ և խոցելի:

– 90-ականների սկզբին շարժման առաջնորդները իշխանության եկան հեղինակության հսկայական պաշարով: Կարճ ժամանակում այդ հսկայական հեղինակությունից քիչ բան մնաց: Համենայնդեպս ժողովրդի գրեթե կեսը երես թեքեց նրանցից: Ճիշտ է, կարելի է ասել՝ նրանցից երես թեքելով՝ երեսը դարձրեց մյուսների կողմը, նկատի ունեմ Վազգեն Մանուկյանի թիմին, բայց նրանցից ևս արագորեն հիասթափվեց… Ինչպե՞ս էր դա հնարավոր, ինչո՞ւ այդպես եղավ: Չէ՞ որ նույն մարդիկ էին, որոնց արժեհամակարգը չէր փոխվել, նրանց մեջ հրեշներ չէին արթնացել, որևէ այլասերում տեղի չէր ունեցել: Ո՞րն էր ժողովրդի վստահությունը կորցնելու պատճառը:
– Ամբողջական ու սպառիչ պատասխանի չհավակնելով՝ մի քանի կարևոր պատճառներ փորձեմ ասել:
Առաջին պատճառը անփութությունն էր: Ընդ որում, անփութությունը հենց ժամանակի նկատմամբ: Մեզ բոլորիս թվում էր, ես 89-ին եմ դարձել ՀՀՇ վարչության անդամ, որ մենք ունենք անսահման ժամանակ: Ժամանակի զգացողությունն էինք կորցրել, որ մեզ շատ քիչ ժամանակ է տրված: Կարճ ժամկետում մենք պետք է կարողանանք հասարակությանն ընդունելի հարաբերություններ ու արժեքներ փոխանցել: Որովհետև շատ լավ է, երբ հրապարակում ես գաղափարներ, բայց հասարակությունն ապրում է իր կյանքով, մարդկային հասկանալի ռիթմով, մեկ էլ տեսնում ես՝ փոխանակ դառնա հասարակություն, ինչ-որ կարգ մտնի այդ հասարակության մեջ, ինքը կարող է ամբոխ դառնալ:
Կարող ես բերել փաստարկներ, բացատրություններ, պատճառաբանություններ, էլի փաստարկներ՝ պատերազմի փաստարկը, օրինակ, բայց դա կարող է հասկանալի չլինել այլևս, որովհետև ինքը արդեն չարացել է, ինքը չի ուզում փաստարկ: Քեն կա մեջը արդեն, թունավորվել է: Ինքը նախապատրաստված էլ չէր այդ դժվարությունները տանելուն: Որովհետև էդ բոլոր գործերը դու պետք է անեիր: Պետք է անեիր կրթության մեջ, առօրյա կյանքում, իսկ դու անփույթ էիր:
Երկրորդը հատվածականությունն էր: Գործողությունների, փոփոխությունների: Առաջին պլան մղվեցին ռեֆորմները, գների ազատականացումը, մասնավորեցումը և այլն: Ամեն ինչ ճիշտ էր: Առանց այդ ամենի լրիվ ուրիշ բան կստացվեր: Բայց մյուս կողմից, եթե նայում ես, կրթության ոլորտը բաց էր թողնված, մշակույթը բաց էր թողնված, հանրային ոլորտը, էլի ոլորտներ, դե կհասնենք, էլի, արի սա անենք, հետո կհասնենք սրան, հետո՝ նրան, իսկ հետո պարզվեց՝ էդ ժամանակը տրված չէ՝ հասնելու դրանց:
Սա ես անվանում եմ հատվածականություն: Օրինակ, ես որ 94-95-ին նախարար էի, ես ասացի՝ բայց… բայց պետք էր 90-ին անել էս գործերը: Վերելքի ալիքի վրա պետք էր անել էդ գործերը: Ոչ թե՝ երբ արդեն հատակում է հայտնվել, երբ պարալիզացված է արդեն կրթական համակարգը և այլ պահանջներ է քեզ ներկայացնում, իսկ դու էն հանրակրթական բաներն ես դնում շրջանառության մեջ, երբ որ պետք է դրանք անեիր իշխանության գալուն պես, անհապաղ: Էն ժամանակ կրթությունը, սոցիալական ոլորտը, հանրային ոլորտը հիմնավորված մղվեց ետին պլան, անտեսվեց, չհասկացվեց ինչ-որ բան:

– Նման դեպքերում միշտ վկայակոչվում են պատերազմը, երկրաշարժի ծանրագույն հետևանքները, կառավարման փորձի պակասը և այլն:
– Ամեն ինչ ճիշտ է: Դրանք ակնհայտ իրողություններ էին:

– Ու զուգահեռաբար այդ հատվածականությունը հասավ նաև մարդկային փոխհարաբերություններին՝ առաջացան խմբեր, թայֆաներ, մերոնքականներ ու օտարներ…
– Մի բան էլ առանձնացնեմ. մեր արտիստականությունը, որի լավագույն կրողը, իհարկե, Վանոն էր: Հիշենք՝ ովքեր էին կառավարությունում. Վանո, Վազգեն, Բլեյան Աշոտ՝ ամենահամեստը, Շահեն Պետրոսյան… Տարբեր մարդիկ էին, իհարկե, բայց մի առանձնահատկություն ունեին՝ արտիստիզմ: Սկսեցինք առանձին հանդես գալ, այդ համերաշխությունը, թիմային աշխատանքը, կուսակցական աշխատանքը՝ որպես անսամբլ, արդեն չկար: Օրինակ, ինչն էր բնորոշ Հրանտ Բագրատյանի կառավարությանը. ընկերներ էինք բոլորս, հացը մեզ համար կարևոր չէր, հաստատ գաղափարներն ավելի կարևոր էին: Մեզ համար հարաբերությունների հիմքում ընկերականությունն էր, մեզնից յուրաքանչյուրի արտիստիզմը թույլ չէր տալիս, որ ես քեզ ենթակա լինեմ, դու լինես հանձնարարող, ես՝ կատարող:

– Մի սադրիչ հարց. Թումանյանի ասած՝ «Բարձրից» նայենք ու փորձենք հստակեցնել… Խնդրում եմ ասես քո կարծիքը. կա՞ր արդյոք որևէ դեստրուկտիվ ուժ, անհատ, խումբ, որի կամ որոնց մեղքը տեսնում ես հապաղումների մեջ, երկրի զարգացման ռիթմը չընկալելու, իրականությունից կտրվելու մեջ:
– Առաջին հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի հայտնի դարձվածքը մեջբերեմ՝ «մենք գերագնահատեցինք սեփական ուժերը և թերագնահատեցինք թշնամու ուժերը»։ 1992 թվականին պատերազմը դարձավ իրական: Նոր ձևավորվող երկու հանրապետություններ, որոնք դեռ չեն էլ հասցրել նորմալ բաժանվել, ու դեռ նույն խորհրդային երկրի կապերը դեռ չեն քանդվել, հանկարծ իրենց ամբողջ ռեսուրսները ներդնում են միմյանց ոչնչացնելու մեջ: Էն որակները, որ մենք ունեինք՝ ստեղծումի, մարդասիրության, խաղաղարարության որակներ էին, ոչ թե ոչնչացնելու, ատելու, սպանելու, վառելու, ավերելու և թշնամության… Այս պարագայում կարող ես կորցնել քեզ: Պիտի կորցնես, քանի որ հայտնվում ես լրիվ այլ իրավիճակում: Ինչո՞ւ ես դուրս եկա ՀՀՇ-ից 92-ին: Էն իմ սկանդալային այցից հետո Բաքու: Իմ ընկերներին, որոնք ՀՀՇ վարչության ներսում էին և որոնք հոգով մի քիչ դաշնակցական էին, ես ասում էի. «Սիրելի ընկերներ, ես չեմ կարող լինել մի կուսակցության մեջ, որը ստանձնում է պատերազմի կառավարումը…»:

– Ներողություն, իսկ ո՞րն էիր համարում ստանձնելու այլընտրանքը, կա՞ր արդյոք այլընտրանք:
– Դա թողնենք, դա մեզ շատ կշեղի զրույցի թեմայից: Տես. հիմա ես չեմ ասում, որ ճիշտ արեցի, որ դուրս եկա: Ասում եմ՝ իմ արտիստիզմը դեր խաղաց: Ես վստահ էի, որ առանց նոր քաղաքական ուժի հնարավոր չէ նոր պետություն ստեղծել: Հանուն էն գաղափարի, որ հրապարակել ես Անկախության հռչակագրում, վավերացրել Անկախության հանրաքվեով, ամրապնդել օրենքներով, դու հրապարակել ես գաղափարներ: Եվ հանուն այդ գաղափարների իրագործման դու պետք է կարգապահ լինես:

– Այնուամենայնիվ, գտնում ես, որ կա՞ր տարբերակ պատերազմից խուսափելու:
– Չէ, ես պատերազմից խուսափելու մասին չեմ ասում, ես ասում եմ՝ կուսակցության մասին… Հայոց համազգային շարժում անունը վատն էր, ես միշտ ասում էի՝ «հայ հեղափոխականների դվիժենի». էդ նույն ՀՅԴ-ն է, ուրիշ անուն դրեք… Չէի ուզում, որ շարժում բառը լիներ, որովհետև ես միշտ տարբերել եմ շարժումը գործողությունից: Մենք 89-ին արդեն անցում էինք կատարում շարժումից դեպի գործողություն:
Ինչ վերաբերում է իմ օրինակին՝ ես այն իզուր չբերեցի: Ինձ պետք էր առանձնանալ: Որ ես ուրիշ եմ, որ ես այլ կերպ եմ մտածում…
Բայց այստեղ տեղի ունեցավ շատ ավելի վտանգավոր բան. դա Լևոն Տեր-Պետրոսյան-Վազգեն Մանուկյան հակասությունն էր:
90 թվականի գարնանը տեղի ունեցավ թավշյա հեղափոխություն: Իսկական թավշյա հեղափոխություն էր. ընտրություններ եղան, ընտրությունների միջոցով մենք խաղաղ, հանգիստ, միանգամայն ժողովրդավարական եղանակով եկանք իշխանության: Դրանից թավշյա՞… Սովետական օրենքներով ու միանգամայն համոզիչ, անվիճարկելի արդյունքներով:
Այս ընտրություններից հետո հարց առաջացավ՝ ով է առաջինը, և ով է երկրորդը:

– Այս մասին խոսելիս ամեն անգամ ես անկեղծորեն զարմանում եմ. մի՞թե իսկապես այդքան դժվար, փաստորեն անհնար է անձնական մոտիվը ստորադասել պետականությանը:
– Այդ պահին այլ տրամաբանություն է գործում, ըստ երևույթին: Էլ չես մտածում, որ փոքրիկ վրիպումը՝ մեծամտությունը, անփութությունը, հապաղումը պատմությունը պահելու է ու մի գեղեցիկ օր լուսանցք է շպրտելու ցանկացածին: 92-ի դեկտեմբերին, օրինակ, ինձ էին անվանում լուսանցքային գործիչ, բայց հետո ինձ այդպես անվանողներից շատերը հերթով հայտնվեցին այդ նույն լուսանցքում:

– Համընդհանուր, թիմային թերությունների, եթե չասեմ՝ մեղքերի մեջ, որքա՞ն էր Վանոյի բաժինը, ըստ քեզ:
– Գուցե՝ ամենաքիչը: Վանոն ամենասուրն էր զգում: Վանոն ամենաարդարն էր: Վանոն ամենախորն էր տեսնում հաստատ գրողական հայացքով: Ամենալավն էր ճանաչում յուրաքանչյուրիս՝ լինելով գրող, ուսումնասիրել էր մեզ: Վանոյի հետ կարելի էր վիճել, կարելի էր ինչ-որ բան համոզել, ինքը համաձայներ քեզ հետ, բայց ինչ. պետք էր այնուհետև համոզել նաև Տեր-Պետրոսյանին:
Էլի խառնեմ ժամանակները. արդեն 95 կամ գուցե 96 թվականն է, ես համոզված եմ, թե գիտեմ Վանո Սիրադեղյան-Վազգեն Սարգսյան ընկերությունը որպես ամուր ու անդավաճան ընկերություն, տեսնում եմ էն ակնածանքը, որ ուներ Վազգենը Վանոյի հանդեպ, դեռ գրական հին միջավայրից եկած… Մենք «Կապուտակ Սևանում» ենք, ես ընտանիքով գնացել եմ հանգստանալու: Վազգենն էլ է այնտեղ, քիչ այն կողմ մի տնակ է զբաղեցրել, ու մի օր մենք՝ այնտեղ եղածներս, ֆուտբոլ ենք խաղում: Ես մի թիմում եմ, Վազգենը՝ մի թիմում, խաղում ենք: Խաղալուց հետո Վազգենն ինձ ասում է՝ գնանք, մի քիչ զրուցենք: Ափով քայլելով՝ զրուցում ենք, որ մեզ չխանգարեն: Ու երբ Վազգենը հանկարծ խոսեց Վանոյի մասին, չեմ ուզում շատ մանրամասնեմ՝ այլայլվեց, չարացավ հանկարծ, դու չգիտես, Բլե՛, ասում է, դրա անունը մի տուր… Ու ես ասացի՝ էս մեր վերջն է, ապշեցի, ասացի՝ Վազգե՛ն, Վանոյի մասի՞ն ես այդպես ասում:

– Բերո՞ւմ էր ինչ-որ պատճառ կամ հիմնավորում:
– Բերում էր, բերում. էդ հիմնավորումը, ինչպես գրեթե միշտ է լինում՝ անձնական ընկալման մակարդակում էր, դա կարելի էր լսել, կարելի էր չլսել, դրանից բան չի փոխվում: Ես նաև էն միամիտ պատրանքն ունեի, թե կարող եմ հաշտեցնել…

– Տարօրինակ մարդ ես. տարիներ առաջ հակամարտող ժողովուրդներին էիր փորձում հաշտեցնել, հիմա էլ՝ մտերիմ ընկերներին…
– Հա, ես էդ եմ, էդ ես եմ… Հետո Վազգենի հետ երկրորդ հանդիպումը եղավ, բայց ես արդեն հասկանում էի, որ դա վերջն էր: Տեսա, որ դա իմ ուժերի սահմաններից դուրս է:
Այս ամենին տարբեր բացատրություններ կփնտրեն, բայց, ախր իսկապես խելակորույս ժամանակներ էին: Մենք մեր հին իրականությունից հայտնվել էինք նոր իրականության մեջ, մենք բոլորովին այլ բաների էինք նախապատրաստված, ամեն մեկս մի գործ, մի հմտություն, մի առաքելություն ունեինք, բայց էդ ամեն ինչը դրեցինք մի կողմ ու հայտնվեցինք նույն թիմի կազմում, որտեղ շատ բաներ իրոք որ պիտի անհամատեղելի լինեին:

– Բայց ի՞նչն էր, ի վերջո, Վազգենին շեղել հունից, որն էր հակասության առիթը կամ պատճառը:
– Իմ ներկայությամբ եղածը դրսևորում էր ընդամենը, հետևանք էր: Կոնկրետ չեմ կարող ասել. գուցե՝ մի քանի առիթներ էին եղել… Փիլիսոփայորեն փորձեմ բացատրել. նման բաներ լինում են, երբ կա՛մ կարգապահությունն է պակասում, կա՛մ երևակայությունը: Բայց պետականաստեղծ մեր առօրյան, մեր կյանքն առհասարակ պահանջում էր, որ կարգապահությունն ու երևակայությունը հանդես գան միասին: Շատ կարևոր բան էր երևակայությունը: Մենք հախուռն ներքաշվեցինք պատերազմի մեջ, զարմանալի էր՝ ոնց այդքան բոբիկ կարելի էր մտնել էդ թոհուբոհի մեջ: Հիմա անմիջապես հակադարձում են՝ ոնց թե, ոնց կարելի էր կանխել, չմտնել, շրջանցել… ես էլի պիտի կրկնեմ՝ մենք պիտի հասկանայինք, թե էդ պատերազմը մեզ ուր է տանում:

– Բայց իսկապես՝ պատերազմը կախված էր անկախության փեշից, ղարաբաղյան շարժում կա՛մ առհասարակ պիտի չլիներ, կա՛մ դրան շուլալված պիտի լիներ պատերազմը:
– Եթե դու գնում ես դրան ընդառաջ, ուրեմն սովորիր պատերազմել, պատրաստ եղիր դրան: Չի կարելի բանաստեղծական, անկազմակերպ, տարերային, փնթի, բախտի քմահաճույքին մատնված՝ գնալ պատերազմելու. այս մասին է խոսքը: Այդպես կարող ես թաղել հասարակությանը: 94-ին մենք դուրս պրծանք էդ մսաղացից: Ինձ ոչինչ պետք չէ, ինձ լիովին բավարարում է, որ էս հասարակությունը կա, կենդանի է: Եվ հիմա ստեղծական աշխատանքի շրջան լինի, չէ՞: Լույսը արդեն կա, հույսը կա, ամեն ինչ վերականգնվում է, ու մեկ էլ տեսա՞ր 95-ը: Ինչու այդպես եղավ 95-ին ու հետո էլ՝ 96-ին: Մենք հիմա հիշում ենք միայն ԱԺ և նախագահի ընտրությունները, բայց շրջանցում ենք տեղական իշնքնակառավարման մարմինները, շրջանցում ենք, որ համայնքներում հրացանավոր մարդը եկավ իշխանության: Ու էդ հրացանավո՞ր, թե՞ հրացանակիր մարդը կանգնեց այդ կեղծվելիք ընտրությունների ակունքում:

– Վանոյի դեմ արշավը, երբ նա պետական պաշտոնյա էր, ինչո՞վ ես բացատրում:
– Մի անհրաժեշտ հստակեցում. ո՛չ ինձ նման մարդկանցից վտանգ կա կամ վախենալու կարիք, ո՛չ էլ Վանոյի նմաններից: Ինձնից սպառնացող միակ վտանգը կարող է լինել իմ լեզվին: Արքայազն Համլետի նման, որի սրից զգուշանալու կարիք չկար…

– Դու, այսինքն, շրջապատին սարսափ չես ներշնչում և չես սպառնում նրանց ֆիզիկական գոյությանը:
– Միանգամայն ճիշտ է, ես սարսափ չեմ ներշնչում: Ինձնից վախ չկա: Վախենալու կարիք չկա: Վանոյից էլ չկա վախենալու կարիք: Բայց լիքը մարդկանցից վախ կա: Հասարակությունը վախկոտ է: Շատ հեշտ է վախեցնել, մեկ-երկու անգամ՝ փը՛շտ, և բոլորը վախենում են:
Երկրորդ առանձնահատկությունը. շատերի համար անընդունելի էր, որ Վանոն նման չէ իրենց: Որ նման չէ բոլորին: Որ տարբեր է: Մի կողմից ծուռ է, մի կողմից հետաքրքիր է, մի կողմից անսպասելի է, բայց բոլոր կողմերից որ նայում ես՝ շատ է տարբեր: Ինքը կարող է սիրել ճոխ սեղանները, բայց ինքը անկուշտ չէ: Վանոն երբեք հացի ետևից չի գնացել: Տեր-Պետրոսյանն էլ չի գնացել: Նրանք երբեք նյութապաշտ չեն եղել: Էդ սեղանից Տեր-Պետրոսյանն, օրինակ, շուտ կձանձրանար, մի անկյուն կգտներ ու մի զրուցակից, կնախընտրեր այդ անկյունում զրուցել, Վանոն էլ քեֆ կաներ, բայց մի անսպասելի պահի վեր կկենար, կգնար…

– Ասելով՝ «սեղանը պառավեց»:
– Ինձ համար էնքան դժվար է վերհիշելը… չամաչեմ խոստովանել, որ Վանոն ինձ միշտ պակասել է:
Որ ասում եմ՝ անփույթ, չէ՞… Ասում եմ՝ ախր ոնց կարելի էր էսքան անփույթ լինել, որ թույլ տվեցիր Վանոն հեռանար: Ոնց պիտի այնպես լիներ, որ ինձ, իմ Լիլիթին, իմ երեխային զրկեիր Վանոյի ներկայությունից: Պարզապես ներկայությունից: Ինչո՞ւ, դու քանի՞ Վանո ունես, որ էս մեկից զրկում ես մեզ: Միևնույն է, այդ որոշումն ընդունվել է քաղաքական հարթությունում: Դա իրավական հարթությունում չէ: Ոչ ոք չի կարող համոզել ինձ, որ իրավական հարթությունում է հարցը: Չկա որևէ պատճառաբանություն, որևէ հիմնավորում ու բացատրություն, թե ինչու հիմա Վանո Սիրադեղյանը Երևանում չէ, Երևանի որևէ սրճարանում չէ… Մնացածը մեր գործը կլիներ, ոնց որ քիչ առաջ ես Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ էի զրուցում, քիչ հետո էլ հանդիպեի Վանո Սիրադեղյանին ու նրա հետ զրուցեի: Կամ մեկ ուրիշը հանդիպեր ու զրուցեր: Շատ կարևոր է, որ նա այնտեղ նստած լինի: Շատ կարևոր է, որ Ժիրայր Չոլակյանը գալիս է Փարիզից ու ինձ զանգահարում, հարցնում՝ կուղեկցե՞ս ինձ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի մոտ… Շատ կարևոր է, որ ես զանգում, ասում եմ՝ պարոն Տեր-Պետրոսյան, Ժիրայրը Փարիզից եկել է ու ուզում է հանդիպել, և Տեր-Պետրաոսյանն ուրախությամբ ընդունում և զրուցում է մեզ հետ… Էս ամեն ինչը, ամեն դրվագ շատ կարևոր է, ամեն մարդ, ամեն դեմք, ամեն բառ ու ամեն ժպիտ:
Հիմա պետք է շատ արագ դա անել. դա օրակարգի հարց է: Չասեմ՝ թիվ մեկ հարցն է, բայց էն հարցն է, որը չլուծելու որևէ պատճառաբանություն չկա. ինչ ուզում ես բեր՝ ես չեմ լսի: Որովհետև չունի բացատրություն:

– Երբ նշանակվում էր ՆԳ նախարար, քննարկումներ եղան: Այլ անձանց թեկնածունններ էլ եղան: Ի վերջո բոլոր տարբերակները մերժվեցին, բոլոր անհեթեթ տարբերակները, մնաց Վանոյի տարբերակը: Ես հիշում եմ Լևոն Տեր Պետրոսյանի հակափաստարկները: Ամենասպանիչը սա էր՝ ոչ մի դեպքում չի կարելի կորցնել Վանո Սիրադեղյանին…

– Սա, հուսով եմ, չէր ասում հետին մտքով…
– Սրանով շեշտում էր Վանո Սիրադեղյանի կարևորությունը: Վանոն էլ ծիծաղեց՝ դե, եթե էդքան լավն եմ, նշանակիր, էլի, երկիրը ձեռքից գնում է, դու ինձ կորցնելու համա՞ր ես վախենում:

– Բայց կյանքը ցույց տվեց, որ ՆԳ նախարար լինելով՝ Վանոն միայն ներքին գործերով չէ, որ զբաղվում էր. բանակ, Երևան, մշակույթ, կրթություն…
– Դե, Տեր-Պետրոսյանը Վանոյին կարող էր դիտել իրենից էլ ավելի վեր, և, օրինակ, եթե անգամ Վանոն երկրորդն է, ապա կարող է հարց ծագել. իսկ ինչու չեղավ վարչապետ:

– Հարց է ծագում. ինչո՞ւ չեղավ:
– Հենց դա է… Գիտե՞ս, էդ խոսակցությունները եղել են, բայց մի հանգամանք կար. վարչապետը պիտի տնտեսագետ լիներ: Երկու քաղաքական դեմքերից մեկը պիտի տնտեսագետ լիներ: Եթե դու Տեր-Պետրոսյան ես, նախագահ ես, վարչապետը պիտի տեխնոկրատ լինի:
95 թվականին երջանկահիշատակ Էդվարդ Եգորյանը փորձեց ի մի բերել ՀՀՇ-ն: Շատ մեծ դերակատարություն ստանձնեց: Ինձ հետ էլ լրջորեն զրուցեց, ու ես հարցրի. «Եգոր, եթե ընտրությունները բարեհաջող անցնեն, ու ՀՀՇ-ն մեծամասնություն կազմի, ո՞վ է լինելու Ազգային ժողովի նախագահը»:

– Ե՞վ…
– Ի՞նչ և: ՀՀՇ-ն որպես քաղաքական կուսակցություն գրեթե չէր գործում: Ամենայն հարգանքով Բաբկեն Արարքցյանի նկատմամբ՝ ինչու պիտի հարգանք չունենայի, հատկապես որ իրենից ես այդ հարգանքը ստացել եմ, արդեն իրավիճակ էր փոխվել, 95 է, Եգորյան Էդիկը իրական գործոն է և ունի իրավունք, ոչ թե անգամ իրավունի հարց էր, այլ զուտ քաղաքական որոշումը ենթադրում էր, որ ինքը պիտի դառնար Ազգային ժողովի նախագահ:
Ժամանակին, օրինակ, չքննարկվեց, թե ինչու պիտի Վազգեն Մանուկյանը նշանակվեր վարչապետ: Ընտրվել էր ՀՀՇ վարչություն: Պարզ, շիտակ քննարկումներ էին: Բայց ինչ-որ բյուրո էր գործում, կար մի բյուրո, բյուրոն որոշում էր կայացնում, Տեր-Պետրոսյան, Արարքցյան և այլն, փոխանակ էն վարչության 36 հոգին որոշեն, թե ով է լինելու վարչապետը, «բյուրոն» է որոշում… Դու կասկածո՞ւմ ես, որ եթե վարչությունը քվեարկեր ու որոշեր, թե ով է լինելու ՀՀ վարչապետը, ապա Վանոն պիտի ընտրվեր… Ես չեմ կասկածում:

– Վազգեն Մանուկյանն ասում էր, որ այդ «բյուրոյի» երրորդ անդամը Վանոն էր, ընդ որում, բյուրոն գործում էր իր դեմ, որ ինքը չլինի առաջին դեմքը…
–
– Բայց Վանոյի վարչապետ նշանակվելու մասին խոսակցությունները կարծես շրջանառվեցին շատ ավելի ուշ. Քոչարյանի ի հայտ գալու նախօրեին:
– Այդտեղ արդեն Վազգեն Սարգսյանի գործոնն էր: Արդեն ասացի, որ Վազգեն Սարգսյանը որոշակի հակասություններ ուներ Վանո Սիրադեղյանի հետ: Էն աստիճանի, որ Վազգենը թույլ չէր տա, որ Վանոն վարչապետ նշանակվի:

– Քո դիտարկմամբ, այնուամենայնիվ, ի՞նչն էր Վանոյի հանդեպ Վազգենի վերաբերմունքի փոփոխության պատճառը:
– Կառլ Յասպերս գերմանացի փիլիսոփան, որը ետպատերազմյան Գերմանիայի հոգևոր հայրն է, հետաքրքիր դիտարկում ունի, ես բառացի չեմ մեջբերում, ասում է՝ կարելի է խնայող լինել կենդանի մարդու նկատմամբ, ցավ չպատճառելու համար, բայց մեռածների մասին պետք է խոսել անխնա:

– Փաստորեն ասում է տրամագծորեն հակառակը մեր ընկալումների…
– Այո. դո՛ւ ասացիր. տրամագծորեն հակառակը: Հիմա, ինչքան էլ թանկ է Վազգենը ինձ համար, ինչքան էլ թանկ է բոլորիս համար, պետք է խոսել անխնա: Ապրող իմ եղբոր համար ես դա պետք է անեմ: Տարբեր Վազգեններ եմ ես տեսել նույն Վազգեն Սարգսյանի մեջ: Ստեղծական ռեժիմից ավերումի ռեժիմին անցնելու, խաղաղարարությունից պատերազմի անցնելու շրջանը մարդու համար մեծ փորձություն է, և մարդը կարող է այնպիսի իրավիճակի մեջ հայտնվել, որ դառնա անճանաչելի:
Օրինակ, 1998 թվականին երբ ես առաջադրեցի իմ թեկնածությունը ՀՀ նախագահի պաշտոնում, Վանոն միանգամից դա գնահատեց: Դա, ի դեպ, ամենակարևոր կետերից մեկն է, որի մասին չթողեցիր խոսեմ…

– Ներողություն: Ընդհատեցի հավանաբար ինչ-որ կարևոր հարց ճշտելու համար…
– Տես. հանձնեցին իշխանությունը, Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց, հերթով բոլորը հրաժարական տվեցին: Հիշո՞ւմ ես՝ ով էր 98-ին ԿԸՀ նախագահը. Բեզիրջյան Խաչատուրը: Հիշո՞ւմ ես՝ ինչքան հեշտ տրվեցին Քոչարյանին գրանցվելու փաստաթղթերը, ակնհայտ կեղծիքներ անելով: Ես որ ասում եմ՝ իշխանություն հանձնեցին՝ դա նկատի ունեմ: Ո՞րն է գլխավորը այստեղ: Գլխավորն այն է, որ խոցելի է դառնում ընտրությունը: Որևէ կերպ չէր կարելի թույլ տալ, որ Հայաստանի Հանրապետության նախագահը ընտրված չլիներ: Իսկ դուք հանձնում եք իշխանությունը, այդ թվում՝ Ազգային ժողովի հանձնաժողովների, մարզպետների պոստերը, այդ դեպքում ո՞վ է երաշխավորը օրինական ընտրությունների, ո՞ր քաղաքական ուժն է երաշխավորը, որ դու ունենաս ընտրված նախագահ:

– Ավելին, նույն ՀՀՇ-ն հանդես եկավ հայտարարությամբ, որ ընտրություններում սատարելու է Ռոբերտ Քոչարյանին:
– Ուրեմն, մի մարդ է եղել, որ փորձել է առնել դրա դեմը, և այդ մարդը Բլեյան Աշոտն է… Ես առաջադրվեցի որպես հայաստանյան ներկայացուցիչ, որ դա թույլ չտամ ու դրա համար գնացի մինչև Սահմանադրական դատարան:
Ինչի՞ համար եմ սա պատմում: Վազգենը բերել է Քոչարյանին, պարտադրել է կամ առաջարկել է, բայց արդեն ընտրություն կատարելու ժամանակն է: Ընդ որում, թեկնածուների պակաս էլ չկա: Օրինակ, Մանուկյան Վազգեն կա, Կարեն Դեմիրճյան կա, Դավիթ Շահնազարյան կա և այլն, չէ՞, թեկնածուների պակաս չկա, մինչև Աշոտ Բլեյան: ԿԸՀ շենքում, որ Մոսկովյա՞ն, թե՞ Սարյան փողոցում էր, Վազգեն Սարգսյանը հրավիրեց տասներկու թեկնածուներին, արդեն Հանրապետության առաջնորդն էր, չէ՞, ու ցուցումներ է տալիս՝ մի՛ մոռացեք՝ ինչ վիճակում ենք հիմա, պատերազմական, թշնամին քնած չի, և այլն, բայց ես դրա համար չեմ պատմում,- ու հանկարծ ես ու ինքը հանդիպում ենք միջանցքում: Էն Վազգեն Սարգսյանն է, որի հետ 96-ին ամենանուրբ թեմաներն ենք քննարկել, և ուշադիր լսել է ինձ, էն Վազգեն Սարգսյանը, որ երբ 90 թվականին ես անցնում էի Արարատի խճուղով, դուրս էր գալիս ինձ դիմավորելու, քանի որ մարդկային ջերմություն էր, հարազատություն էր: Էն Վազգեն Սարգսյանը, որ երբ ես նախարար էի, ինձ պաշտպանում էր, դասագրքերի հրատարակմանն էր աջակցում և այլն… Ու հանկարծ միջանցքում տեսնում եմ նույն Վազգեն Սարգսյանի այլայլված դեմքը: Որ պատրաստ է կրակել քեզ: Ուղղակի: Ու կարճ հայհոյանքը, որ փոխանակեցինք, ավելին էր, քան կրակոցը:
Ավելի ուշ հանդիպում եմ Վանոյին: Արդեն անցել է էդ ամեն ինչը, ավարտվել է ընտրությունը: Սուրճ ենք խմում, Վանոն ասում է. «Բլե, փայլուն ընտրարշավ կազմակերպեցիր»: Ասաց անկեղծ: Խորին հարգանքով: «Ո՞նց էիր հավաքել էդ թիմը»,- հարցրեց: Հետո ափսոսանքով ասաց՝ «Չէր կարելի էդպես հանձնել հանրապետությունը…»: Որովհետև դա իսկապես հանրապետությունը հանձնել էր նշանակում…
Հետո իրադարձությունները այլ ընթացք ստացան: Ինձ ձերբակալեցին, ապա և կալանավորեցին:

– Վանոյի մասին գովեստի խոսքերի պակաս չկա իմ զրուցակիցների պատմություններում… Իսկ թերությունների մասին գրեթե ոչ ոք չի խոսում:
– Ո՞վ էր ասել՝ ես մարդ եմ, և ոչինչ մարդկային խորթ չէ ինձ համար… Գուցե դա է իր ամենամեծ սխալը:

– Մարդ լինե՞լը:
– Ես ասում եմ ամենայն լրջությամբ…
Բայց ամենալավը ինքը կարող է պատասխանել էդ հարցին:
Իսկ ես ուզում եմ նորից վերադառնալ նրա այստեղ չգտնվելուն, նրա բացակայությանը մինչև այս զրույցի պահը:
Էդ, որ ասում են՝ պատիժը կրել, և այլն: Ես էլ հարցնում եմ՝ էդ ո՞ւմ ես պատժում: Երբ ես մի սխալ եմ գործում, մի՛ զրկեք ինձ իմ սխալը ուղղելու հնարավորությունից: Ես եմ, չէ՞ պատասխանատու, երբ ինչ-որ մեղք ես վկայակոչում՝ վերագրելով ինձ: Բայց դու դա անում ես, ապա զրկում ես ինձ գործողությունից:
Երբ նա ձեռք էր մեկնում Լևոն Ներսիսյանին կամ Էդմոն Ավետյանին, նա դա անում էր, քանի որ չէր կարող չանել: Չէր կարող անտարբեր մնալ: Չէր կարող օտարել նրանց հանդեպ զուտ մարդկային պատասխանատվությունը: Ընդ որում, կարող էր միջոցների մեջ խտրություն էլ չդնել: Եվ էլի անուններ կան, տասնյակ անուններ… Սա է Վանոն: Պետք է րոպե առաջ խնդիրը լուծի: Ինքը չի կարող ուրիշի վրա թողնել պատասխանատվությունը: Հիմա սա ճի՞շտ է, թե՞ սխալ:
Մեծ-մեծ խոսելու բան չէ. մեր իրականությունն աղքատ է անհատականություններով: Ինձ Վանոյից զրկելը մեծ շռայլություն է՝ բացասական իմաստով: Վանոյի ներկայությունը մթնոլորտ է, միջավայր է: Որ ինքը պարզապես քայլի փողոցում: Լինի, նստի, զրուցի, ժպտա: Որ իմանաս, որ էսինչ սրճարանում կարող ես հանդիպել ու հետո մեկին պատմել՝ գիտե՞ս, էսօր Վանոյին տեսա: Ո՞նց ենք հիմա ես ու դու զրուցում…
Իմ կյանքում ես ինձ հետ անհաշտ եմ, քանի դեռ իմ եղբայրը այստեղ չէ: էս հասարակության մեջ չէ: Չգիտեմ, ես ում եմ դիմում, դիմում եմ, թե չէ: Էդ իմ մեծ ցավն է, դա շատ մեծ ցավ է ինձ համար:

– Ոչինչ այնքան դիպուկ չի բնութագրում մարդուն, որքան նրա վարքը, այլոց հիշողություններում մնացած նրա արարքը կամ խոսքը: Վանոյի մասնակցությամբ ի՞նչ հետաքրքիր կամ զվարճալի դեպք է մնացել քո հիշողության մեջ:
– Հիշեցի Վանոյի անկեղծ զարմանքը Հրանտ Բագրատյանի նկատմամբ: Ասում էր՝ էս Հրանտը կարա ամեն ինչ ապացուցի: Դե, Հրանտը էն ջահել շրջանում միշտ պորտֆելով էր ման գալիս: Որի մեջ լիքը թղթեր էին դրված…

– Ապացույցները հետը մա՞ն էր տալիս, այսինքն:
– Հա… Խոսում էր շատ արագ, ինտելեկտը արագ էր թելադրում ասելիքը: Տը-տը-տը-տը, հա՛մ խոսում է, հա՛մ հանում՝ դնում է, հանում-դնում է թղթերը… Մի շրջան եղավ, որ կառավարությունը անընդհատ ժամերը փոխում էր, ամեն գարուն ու աշուն փոխում էր, ետուառաջ էր տալիս:

– Այո, Վանոն էլ օրենսդրական նախաձեռնություն հանդես բերեց, լրագրողներս անունը դրեցինք «Վանոյի օրենք»:
– Դե, Վանոյին կարելի էր հասկանալ. ինքն էր՝ իր ժամացույցը: Ինքն իր ժամանակով էր ապրում… Մինչև «Վանոյի օրենք» դառնալը Հրանտն էր էդ ժամացույցի սլաքները ետուառաջ անում: Հիմնավորում տնտեսական նպատակահարմարությունը: Համ էլ վարչապետն էր, Վանոյի անմիջական ղեկավարը: Խոսում էր ամեն ինչից՝ գների արձակումից, շուկայական հարաբերություններից, ու Հրանտը լուրջ դեմքով ամեն ինչ մանրամասն բացատրում, հիմնավորում էր: Մեկ էլ մի հերթական քննարկման ժամանակ Վանոն հարցրեց. «Լավ, Հրանտ, էդ ժա՞մը խի փոխեցիք»: Էս Հրանտս թղթերը հանեց ու սկսեց՝ տը-տը-տը-տը… Հիմնավորումներ էր բերում, թե ինչու էր պետք առաջ տալ սլաքը, թվեր է գումարում, բազմապատկում, օրինակներ էր ասում, տնտեսական օգուտների հաշվարկներն էր թվարկում, թե ժամը առաջ տալու հետևանքով որքան կլինի… Էս Վանոն ուշադիր լսեց-լսեց, մեկ էլ հանկարծ՝ «Լավ, Հրանտ, հիմա էլ հիմնավորիր, թե ժամը հետ տալն ինչքան ա ձեռնտու»: Մի պահ խոր լռություն տիրեց, հետո ծիծաղ պայթեց. իրականում ժամը ետ էինք տվել…
Մի ուրիշ պատմություն՝ կապված Տեր-Պետրոսյանի հետ, որը շատ ավելի լավ հենց Տեր-Պետրոսյանն է պատմում… Արդեն Ղարաբաղյան շարժման երկրորդ ալիքն է, 88-ի մայիսը: Դե, Տեր-Պետրոսյանն էդ ժամանակ ընդգրկվեց «Ղարաբաղ» կոմիտեում: Կոմիտեի անդամները ինչքան էլ իրենց խոսքը լավացրել են, բայց մեկ էլ հրապարակում հայտնվում ու ելույթ է ունենում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը: Ու պատկերացրու Վանո Սիրադեղյանի հայացքը էդ պահին… Հմայված, զարմացած, մի քիչ էլ նախանձով նայում, ասում է. «Պադլեցը դրամ-կռուժոկ ա գնացել… Հլը ոնց ա խոսում»:

– Ուր է գնացե՞լ…
– Դրամ-կռուժոկ. դրամատիկական խմբակ:

Մի՛ ուրացեք ձեր ընկերոջը․ ինչո՞ւ Վանոն մեզ հետ չէ